Blogroll

Minggu, 26 Februari 2012

SERAT WEDHATAMA (Lengkap)

SERAT WEDHATAMA

Serat wedhatama ini adalah salah satu serat karangan KGPH Mangkunegara IV, berasal dari dua kata wedha yang berarti ajaran dan tama yang berarti utama, serat ini berisi tentang ajaran-ajaran kebaikan, budi pekerti dan akhlak yang hingga sampai sekarang masih dapat diterapkan dalam kehidupan, serat ini ditulis dalam bentuk tembang macapat agar mudah diingat dan digemari oleh masyarakat Jawa yang pada umumnya menyukai kesenian. Naskah aslinya sekarang masih dapat kita lihat di Museum Reksapustaka di Pura Mankunegaran lantai dua.
kgpaa-mn-iv-ii1
PUPUH I
P A N G K U R
01
Mingkar-mingkuring ukara, akarana karenan mardi siwi, sinawung resmining kidung, sinuba sinukarta, mrih kretarta pakartining ilmu luhung,kang tumrap ing tanah Jawa, agama ageming aji.
02
Jinejer ing Weddhatama, mrih tan kemba kembenganing pambudi,mangka nadyan tuwa pikun, yen tan mikani rasa, yekti sepi sepa lir sepah asamun,samasane pakumpulan, gonyak-ganyuk nglelingsemi.
03
Nggugu karsane priyangga, nora nganggo peparah lamun angling,lumuh ingaran balilu, uger guru aleman, nanging janma ingkang wus waspadeng semu, sinamun samudana, sesadoning adu manis .
04
Si pengung nora nglegewa, sangsayarda denira cacariwis, ngandhar-andhar angendukur, kandhane nora kaprah, saya elok alangka longkangipun, si wasis waskitha ngalah, ngalingi marang sipingging.
05
Mangkono ilmu kang nyata, sanyatane mung we reseping ati,bungah ingaran cubluk, sukeng tyas yen den ina, nora kaya si punggung anggung gumunggung, ugungan sadina dina, aja mangkono wong urip.
06
Uripa sapisan rusak, nora mulur nalare ting saluwir, kadi ta guwa kang sirung,  sinerang ing maruta, gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung, pindha padhane si mudha, prandene paksa kumaki.
07
Kikisane mung sapala, palayune ngendelken yayah wibi, bangkit tur bangsaning luhur, lah iya ingkang rama, balik sira sarawungan bae durung, mring atining tata krama, nggon-anggon agama suci.
08
Socaning jiwangganira, jer katara lamun pocapan pasthi, lumuh asor kudu unggul, sumengah sesongaran,yen mangkono kena ingaran katungkul, karem ing reh kaprawiran, nora enak iku kaki.
09
Kekerane ngelmu karang, kakarangan saking bangsaning gaib, iku boreh paminipun, tan rumasuk ing jasad, amung aneng sajabaning daging kulup, Yen kapengkok pancabaya,
ubayane mbalenjani.
10
Marma ing sabisa-bisa, babasane muriha tyas basuki, puruitaa kang patut, lan traping angganira, Ana uga angger ugering kaprabun, abon aboning panembah, kang kambah ing siang ratri.
11
Iku kaki takokena, marang para sarjana kang martapi, mring tapaking tepa tulus, kawawa nahen hawa, Wruhanira mungguh sanjataning ngelmu, tan mesthi neng janma wreda, tuwin muda sudra kaki.
12
Sapantuk wahyuning Allah, gya dumilah mangulah ngelmu bangkit, bangkit mikat reh mangukut, kukutaning Jiwangga, Yen mangkono kena sinebut wong sepuh, liring sepuh sepi hawa, awas roroning ngatunggil.
13
Tan samar pamoring Sukma, sinukma ya winahya ing ngasepi, sinimpen telenging kalbu, Pambukaning waana, tarlen saking liyep layaping ngaluyup, pindha pesating supena, sumusuping rasa jati.
14
Sajatine kang mangkono, wus kakenan nugrahaning Hyang Widi, bali alaming ngasuwung, tan karem karamean, ingkang sipat wisesa winisesa wus, mulih mula mulanira, mulane wong anom sami.
PUPUH II
SINOM
01
Nulada laku utama, tumrape wong Tanah Jawi, Wong Agung ing Ngeksiganda, Panembahan Senopati, kepati amarsudi, sudane hawa lan nepsu, pinesu tapa brata, tanapi ing siyang ratri, amamangun karenak tyasing sesama.
02
Samangsane pesasmuan, mamangun martana martani, sinambi ing saben mangsa, kala kalaning asepi, lelana teki-teki, nggayuh geyonganing kayun, kayungyun eninging tyas, sanityasa pinrihatin, puguh panggah cegah dhahar, lawan nendra.
03
Saben nendra saking wisma, lelana laladan sepi, ngisep sepuhing supana, mrih pana pranaweng kapti, titising tyas marsudi, mardawaning budya tulus, mese reh kasudarman, neng tepining jala nidhi, sruning brata kataman wahyu dyatmika.
04
Wikan wengkoning samodra, kederan wus den ideri, kinemat kamot hing driya, rinegan segegem dadi, dumadya angratoni, nenggih Kanjeng Ratu Kidul, ndedel nggayuh nggegana, umara marak maripih, sor prabawa lan Wong Agung Ngeksiganda.
05
Dahat denira aminta, sinupeket pangkat kanci, jroning alam palimunan,  ing pasaban saben sepi, sumanggem anjanggemi, ing karsa kang wus tinamtu, pamrihe mung aminta, supangate teki-teki, nora ketang teken janggut suku jaja.
06
Prajanjine abipraja, saturun-turun wuri, Mangkono trahing ngawirya, yen amasah mesu budi, dumadya glis dumugi, iya ing sakarsanipun, wong agung Ngeksiganda, nugrahane prapteng mangkin, trah tumerah darahe pada wibawa.
07
Ambawani tanah Jawa, kang padha jumeneng aji, satriya dibya sumbaga, tan lyan trahingSenapati, pan iku pantes ugi, tinelad labetanipun, ing sakuwasanira, enake lan jaman mangkin, sayektine tan bisa ngepleki kuna.
08
Luwung kalamun tinimbang, ngaurip tanpa prihatin, Nanging ta ing jaman mangkya, pra mudha kang den karemi, manulad nelad Nabi, nayakeng rad Gusti Rasul, anggung ginawe umbag, saben saba mapir masjid, ngajap-ajap mukjijat tibaning drajat.
09
Anggung anggubel sarengat, saringane tan den wruhi, dalil dalaning ijemak, kiyase nora mikani, katungkul mungkul sami, bengkrakan neng masjid agung, kalamun maca kutbah, lelagone dhandhanggendhis, swara arum ngumandhang cengkok palaran.
10
Lamun sira paksa nulad, Tuladhaning Kangjeng Nabi, O, ngger kadohan panjangkah, wateke tak betah kaki, Rehne ta sira Jawi, satitik bae wus cukup, aja ngguru aleman, nelad kas ngepleki pekih, Lamun pungkuh pangangkah yekti karamat.
11
Nanging enak ngupa boga, rehne ta tinitah langip, apa ta suwiteng Nata, tani tanapi agrami, Mangkono mungguh mami, padune wong dhahat cubluk, durung wruh cara Arab, Jawaku bae tan ngenting, parandene pari peksa mulang putra.
12
Saking duk maksih taruna, sadhela wus anglakoni, aberag marang agama, maguru anggering kaji, sawadine tyas mami, banget wedine ing besuk, pranatan ngakir jaman, Tan tutug kaselak ngabdi, nora kober sembahyang gya tininggalan.
13
Marang ingkang asung pangan, yen kasuwen den dukani, abubrah bawur tyas ingwang, lir kiyamat saben hari, bot Allah apa gusti, tambuh-tambuh solah ingsun, lawas-lawas graita, rehne ta suta priyayi, yen mamriha dadi kaum temah nista.
14
Tuwin ketib suragama, pan ingsun nora winaris, angur baya angantepana, pranatan wajibing urip, lampahan angluluri, aluraning pra luluhur, kuna kumunanira, kongsi tumekeng semangkin, Kikisane tan lyan among ngupa boga.
15
Bonggan kang tan mrelokena, mungguh ugering ngaurip, uripe tan tri prakara,  wirya, arta, tri winasis, kalamun kongsi sepi, saka wilangan tetelu, telas tilasing janma, aji godhong jati aking, temah papa papariman ngulandara.
16
Kang wus waspada ing patrap, mangayut ayat winasis, wasana wosing Jiwangga, melok tanpa aling-aling, kang ngalingi kaliling, wenganing rasa tumlawung, keksi saliring jaman, angelangut tanpa tepi, yeku aran tapa tapaking Hyang Sukma.
17
Mangkono janma utama, tuman tumanem ing sepi, ing saben rikala mangsa,masah amemasuhbudi, lahire den tetepi, ing reh kasatriyanipun, susila anor raga, wignya met tyasing sesame, yeku aran wong barek berag agama.
18
Ing jaman mengko pan ora, arahe para turami, yen antuk tuduh kang nyata, nora pisan den lakoni, banjur njujurken kapti, kakekne arsa winuruk, ngandelken gurunira, pandhitane praja sidik, tur wus manggon pamucunge mring makrifat.
PUPUH III
PUCUNG
01
Ngelmu iku, kalakone kanthi laku, lekase lawan kas, tegese kas nyantosani, setya budya pangkese dur angkara.
02
Angkara gung, neng angga anggung gumulung, gogolonganira triloka, lekere kongsi, yen den umbar ambabar dadi rubeda.
03
Beda lamun, kang wus sengsem reh ngasamun, semune ngaksama, sasamane bangsa sisip, sarwa sareh saking mardi marto tama.
04
Taman limut, durgameng tyas kang weh limput, kereming karamat, karana karohaning sih, sihing Sukma ngreda sahardi gengira.
05
Yeku patut, tinulad-tulad tinurut, sapituduhira, aja kaya jaman mangkin, keh pramudha mundhi dhiri lapel makna.
06
Durung pecus,kesusu kaselak besus, amaknani lapal, kaya sayid weton Mesir, pendhak-pendhak angendhak gunaning janma.
07
Kang kadyeku, kalebu wong ngaku-aku, akale alangka, elok Jawane denmohi, paksa ngangkah langkah met kawruh ing Mekah.
08
Nora weruh, rosing rasa kang rinuruh, lumeketing angga, anggere padha marsudi, kana-kene kaanane nora beda.
09
Uger lugu, den ta mrih pralebdeng kalbu, yen kabul kabuka, ing drajat kajating urip, kaya kang wus winahyeng sekar srinata.
10
Basa ngelmu, mupakate lan panemu, pasahe lan tapa, yen satriya tanah Jawi, kuna-kuna kang ginilut triprakara.
11
Lila lamun, kelangan nora gegetun, trima yen kataman, sakserik sameng dumadi, trilegawa nalangsa srahing Batara.
12
Batara gung, inguger graning jajantung, jenak Hayang Wisesa, sana paseneten Suci, nora kaya si mudha mudhar angkara.
13
Nora uwus, kareme anguwus-uwus, uwose tan ana, mung janjine muring-muring, kaya buta-buteng betah nganiaya.
14
Sakeh luput,  ing angga tansah linimput, linimpet ing sabda, narka tan ana udani, lumuh ala ardane ginawe gada.
15
Durung punjul, ing kawruh kaselak jujul, kaseselan hawa, cupet kapepetan pamrih, tangeh nedya anggambuh mring Hyang Wisesa.
PUPUH IV
GAMBUH
01
Samengko ingsun tutur, sembah catur: supaya lumuntur, dihin: raga, cipta, jiwa, rasa, kaki, ing kono lamun tinemu, tandha nugrahaning Manon.
02
Sembah raga puniku,pakartine wong amagang laku, susucine asarana saking warih, kang wus lumrah limang wektu, wantu wataking wawaton.
03
Inguni-uni durung, sinarawung wulang kang sinerung, lagi iki bangsa kas ngetok-ken anggit, mintoken kawignyanipun, sarengate elok-elok.
04
Thithik kaya santri Dul, gajeg kaya santri brahi kidul, saurute Pacitan pinggir pasisir, ewon wong kang padha nggugu, anggere guru nyalemong.
05
Kasusu arsa weruh, cahyaning Hyang kinira yen karuh, ngarep-arep urup arsa den kurebi, Tan wruh kang mangkoko iku, akale keliru enggon.
06
Yen ta jaman rumuhun, tata titi tumrah tumaruntun, bangsa srengat tan winor lan laku batin, dadi ora gawe bingung, kang padha nembah Hyang Manon.
07
Lire sarengat iku, kena uga ingaranan laku, dihin ajeg kapindhone ataberi, pakolehe putraningsun, nyenyeger badan mwih kaot.
08
Wong seger badanipun, otot daging kulit balung sungsum, tumrah ing rah memarah antenging ati, antenging ati nunungku, angruwat ruweting batos.
09
Mangkono mungguh ingsun, ananging ta sarehne asnafun, beda-beda panduk panduming dumadi, sayektine nora jumbuh, tekad kang padha linakon.
10
Nanging ta paksa tutur, rehning tuwa tuwase mung catur, bok lumuntur lantaraning reh utami, sing sapa temen tinemu, nugraha geming Kaprabon.
11
Samengko sembah kalbu, yen lumintu uga dadi laku, laku agung kang kagungan Narapati, patitis tetesing kawruh, meruhi marang kang momong.
12
Sucine tanpa banyu, mung nyenyuda mring hardaning kalbu, pambukane tata, titi, ngati-ati, atetetp talaten atul, tuladhan marang waspaos.
13
Mring jatining pandulu, panduk ing ndon dedalan satuhu, lamun lugu leguting reh maligi, lageane tumalawung, wenganing alam kinaot.
14
Yen wus kambah kadyeku, sarat sareh saniskareng laku, kalakone saka eneng, ening, eling,  Ilanging rasa tumlawung, kono adile Hyang Manon.
15
Gagare ngunggar kayun, tan kayungyun mring ayuning kayun, bangsa anggit yen ginigit nora dadi, Marma den awas den emut, mring pamurunging lelakon.
16
Samengko kang tinutur, sembah katri kang sayekti katur, mring Hyang Sukma sukmanen sehari-hari, arahen dipun kecakup, sembah ing Jiwa sutengong.
17
Sayekti luwih prelu, ingaranan pepuntoning laku, kalakuan kang tumrap bangsaning batin, sucine lan Awas Emut, mring alame alam amot.
18
Ruktine ngangkah ngukut, ngiket ngrukut triloka kakukut, jagad agung gimulung lan jagad cilik, Den kandel kumandel kulup, mring kelaping alam kono.
19
Keleme mawa limut, kalamatan jroning alam kanyut, sanyatane iku kanyatan kaki, Sajatine yen tan emut, sayekti tan bisa awor.
20
Pamete saka luyut, sarwa sareh saliring panganyut, lamun yitna kayitnan kang mitayani, tarlen mung pribadinipun, kang katon tinonton kono.
21
Nging aywa salah surup, kono ana sajatining Urub, yeku urup pangarep uriping Budi, sumirat sirat narawung, kadya kartika katongton.
22
Yeku wenganing kalbu, kabukane kang wengku winengku, wewengkone wis kawengku neng sireki, nging sira uga kawengku, mring kang pindha kartika byor.
23
Samengko ingsun tutur, gantya sembah ingkang kaping catur, sembah Rasa karasa rosing dumadi, dadine wis tanpa tuduh, mung kalawan kasing Batos.
24
Kalamun durung lugu, aja pisan wani ngaku-aku, antuk siku kang mangkono iku kaki, kena uga wenang muluk, kalamun wus pada melok.
25
Meloke ujar iku, yen wus ilang sumelang ing kalbu, amung kandel kumandel ngandel mring takdir, iku den awas den emut, den memet yen arsa momot.
26
Pamoring ujar iku, kudu santosa ing budi teguh, sarta sabar tawekal legaweng ati, trima lila ambeh sadu, weruh wekasing dumados.
27
Sabarang tindak-tanduk, tumindake lan sakadaripun, den ngaksama kasisipaning sesami, sumimpanga ing laku dur, hardaning budi kang ngrodon.
28
Dadya wruh iya dudu, yeku minangka pandaming kalbu, inkang buka ing kijab bullah agaib, sesengkeran kang sinerung, dumunung telenging batos.
29
Rasaning urip iku krana momor pamoring sawujud, wujuddullah sumrambah ngalam sakalir, lir manis kalawan madu, endi arane ing kono.
30
Endi manis endi madu, yen wis bisa nuksmeng pasang semu, pasamaoning hebing kang Maha Suci, kasikep ing tyas kacakup, kasat mata lair batos.
31
Ing batin tan keliru, kedhap kilap liniling ing kalbu, kang minangka colok celaking Hyang Widi, widadaning budi sadu, pandak panduking liru nggon.
32
Nggonira mrih tulus, kalaksitaning reh kang rinuruh, ngayanira mrih wikal, warananing gaib, paranta lamun tan weruh, sasmita jatining endhog.
33
Putih lan kuningpun, lamun arsa titah teka mangsul, dene nora mantra-mantra yen ing lair, bisa aliru wujud, kadadeyane ing kono.
34
Istingarah tan metu, lawan istingarah tan lumebu, dene ing njro wekasane dadi njawi, raksana kang tuwajuh, aja kongsi kabasturon.
35
Karana yen kebanjur, kajantaka tumekeng saumur, tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, dadi wong ina tan wruh, dhewekw den anggep dhayoh.
PUPUH V
K I N A N T H I
01
Mangka kantining tumuwuh, salami mung awas eling, eling lukitaning alam, wedi weryaning dumadi, supadi niring sangsaya, yeku pangreksaning urip.
02
Marma den taberi kulup, angulah lantiping ati, rina wengi den anedya, pandak-panduking pambudi, bengkas kahardaning driya, supadya dadya utami.
03
Pangasahe sepi samun, aywa esah ing salami, samangsa wis kawistara, lalandhepe mingis-mingis, pasah wukir reksa muka, kekes srabedaning budi.
04
Dene awas tegesipun, weruh warananing urip, miwah wisesaning tunggal, kang atunggil rina wengi, kang mukitan ing sakarsa, gumelar ngalam sakalir.
05
Aywa sembrana ing kalbu, wawasen wuwus sireki, ing kono yekti karasa, dudu ucape pribadi, marma den sembadeng sedya, wewesen praptaning uwis.
06
Sirnakna semanging kalbu, den waspada ing pangeksi, yeku dalaning kasidan, sinuda saka satitik, pamotahing nafsu hawa, jinalantih mamrih titih.
07
Aywa mamatuh malutuh, tanpa tuwas tanpa kasil, kasalibuk ing srabeda, marma dipun ngati-ati, urip keh rencananira, sambekala den kaliling.
08
Upamane wong lumaku, marga gawat den liwati, lamun kurang ing pangarah, sayekti karendet ing ri, apese kasandhung padhas, babak bundhas anemahi.
09
Lumrah bae yen kadyeku, atetamba yen wis bucik, duwea kawruh sabodag, yen ta nartani ing kapti, dadi kawruhe kinarya, ngupaya kasil lan melik.
10
Meloke yen arsa muluk, muluk ujare lir wali, wola-wali nora nyata, anggepe pandhita luwih, kaluwihane tan ana, kabeh tandha-tandha sepi.
11
Kawruhe mung ana wuwus, wuwuse gumaib baib, kasliring titik tan kena, mancereng alise gatik, apa pandhita antige, kang mangkono iku kaki.
12
Mangka ta kang aran laku, lakune ngelmu sajati, tan dahwen pati openan, tan panasten nora jail, tan njurungi ing kaardan, amung eneng mamrih ening.
13
Kunanging budi luhung, bangkit ajur ajer kaki, yen mangkono bakal cikal, thukul wijining utami, nadyan bener kawruhira, yen ana kang nyulayani.
14
Tur kang nyulayani iku, wus wruh yen kawruhe nempil, nanging laire angalah, katingala angemori, mung ngenaki tyasing liyan, aywa esak aywa serik.
15
Yeku ilapating wahyu, yen yuwana ing salami, marga wimbuh ing nugraha, saking heb kang Maha Suci, cinancang pucuking cipta, nora ucul-ucul kaki.
16
Mangkono ingkang tinamtu,tampa nugrahaning Widhi, marma ta kulup den bisa, mbusuki ujaring janmi, pakoleh lair batinnya, iyeku budi premati.
17
Pantes tinulad tinurut, laladane mrih utami, utama kembanging mulya, kamulyaning jiwa dhiri, ora yen ta ngeplekana, lir leluhur nguni-uni.
18
Ananging ta kudu-kudu, sakadarira pribadi, aywa tinggal tutuladan, lamun tan mangkono kaki, yekti tuna ing tumitah, poma kaestokna kaki.
By Alang Alang Kumitir
www.alangalangkumitir.wordpress.com
...................................................................................................................................................................

SERAT WEDHATAMA: “TRIPRAKARA” PEGANGAN KSATRIA JAWA

Namanya pegangan untuk ksatria tetapi jangan dikira bahwa pegangan tersebut adalah ilmu kanuragan untuk berkelahi atau berperang. Bukan “raga” dalam triprakara ini, melainkan “rohani”. Ikhlas, sabar dan berserah diri pada Allah Yang Maha Agung.

Masih terkait dengan “Ilmu” yang disebutkan dalam Pupuh Pucung bait pertama: “Ngelmu iku; Kelakone kanti laku .........” maupun lanjutannya pada bait ke dua: “Angkara gung; Ning angga anggung gumulung yang telah saya tulis dalam  Dur Angkara. Adapun mengenai Tri Prakara lihat  Serat Wedhatama anggitan Sri Mangkunegara IV dalam pupuh Pucung bait ke 10 dan 11.

Pupuh Pucung Bait Ke 10

Basa ngelmu
Mupakate lan panemu
Pasahe lan tapa
Yen satriya tanah Jawi
Kuna kuna kang ginilut tripakara

Terjemahannya kurang lebih sebagai berikut: Mengenai ilmu; Kesepakatan dan pendapatnya adalah; Dapat diperoleh dengan upaya keras (Tapa); Bagi ksatria tanah Jawa; Dahulu yang dijadikan pegangan adalah tiga hal (triprakara)

Penjelasan mengenai “triprakara” dengan kata kunci “Lila, Trima dan Legawa” dapat dibaca pada bait berikutnya, yaitu bait ke 11 sebagai berikut:

Lila lamun
kelangan nora gegetun
Trima yen ketaman
Sakserik sameng dumadi
Tri legawa nalangsa srah ing Bathara

Terjemahannya kurang lebih sebagai berikut: (pertama) Ikhlas; bila kehilangan tidak menyesal; (kedua) Menerima, sabar; Bila disakiti sesama manusia; Ketiga, lapang dada dan berserah diri pada Tuhan

Jadi “Triprakara” adalah “laku” untuk memperoleh “ilmu”. Bila saya terjemahkan lebih bebas, maka “Laku Triprakara tersebut adalah:
  1. Kehilangan sesuatu tidak membuat kita sedih
  2. Bila disakiti oleh sesama manusia, kita sabar, menerima dengan lapang dada
  3. Kita harus selalu berserah diri kepada Allah. Semua milik Allah dan akan kembali kepada Allah dan hanya allah satu-satunya penolong.
Di dunia yang serba “keras” seperti sekarang ini, rasanya amat sulit melaksanakan “Triprakara” tersebut. Baru kehilangan barang kecil teriak kita bisa kedengaran dimana-mana. Baru merasa disakiti, kita sudah melakukan tindakan yang lebih keras. Tentang berserah diri kepada Tuhan, hanya diri masing-masing yang tahu. (IwMM)
 

SERAT WEDHATAMA: DUR ANGKARA

Minggu lalu saya menginap di Kusuma Sahid Prince Hotel, Solo. Selesai check out sambil menunggu jemputan ke Bandara Adisumarmo, saya duduk di pendopo yang menjadi lobi hotel. Tertangkaplah dalam telinga saya baris terakhir dari sekar Pocung karya Sri Mangkunegara IV dalam Serat Wedhatama: “ ........ Setya budya pangekese dur angkara”. (berkomitmen untuk menaklukkan nafsu angkara). Sekar Pocung yang pernah saya tulis dalam Laku: Supaya Ing Sasmita Amrih Lantip lengkapnya sebagai berikut:

Ngelmu iku kelakone kanti laku; lekase lawan kas; tegese kas nyantosani; Setya budya pangekese dur angkara;

Mungkin tadi tidak saya perhatikan karena konsentrasi saya di tempat lain. Saya selalu membayangkan “Angkara” seperti gambaran penjajah yang menghisap habis-habisan hasil dari kawasan yang dia kuasai dan menelantarkan rakyatnya. Dalam Bausastra Jawa, Poerwadarminta pengertian angkara adalah: “kumudu ndheweki” (ingin memiliki sendiri), murka; Murka: selain sama dengan angkara juga diartikan “ora nrima ing pandum” Sedangkan Dur: Jelek. Pada umumnya kata yang berawalan “dur” artinya jelek, kecuali duren, tentusaja.

Angkara dan murka dalam pengertian ingin memiliki sendiri dan ingin memiliki hak orang lain, Awalan kata “Dur” menunjukkan bahwa Angkara itu jelek. Oleh sebab itu kita harus benar-benar “setya budya” dalam “ngekes” nafsu “dur angkara ini”

Berarti untuk memiliki sifat “angkara” tidak perlu menunggu kita menjadi cukup tua untuk mampu merebut wilayah negara lain, mencuri uang rakyat dan hal-hal yang berat-berat lainnya. Sifat “angkara” atau “murka” Anak SD pun sudah bisa memiliki sifat “angkara” ini. Misalnya merebut mainan adiknya, punya kue dimakan sendiri tapi kue teman diminta. Semakin dewasa maka sifat angkara ini kalau tidak dikendalikan bisa makin meningkat kualitas dan kuantitasnya.

Yang di atas adalah bait pertama dari pupuh Pocung, Serat Wedhatama. Bait kedua dalam alunan tembang yang berkumandang di lobi Sahid dapat saya ikuti dengan lengkap, sebagai berikut:
Angkara gung; Neng angga anggung gumulung; Gegolonganira; Triloka lekeri kongsi; Yen den umbar ambabar dadi rubeda.

Terjemahannya kurang-lebih sebagai berikut:

Sifat angkara yang besar; Di dalam diri besar dan bergulung; Jangkauannya; Meliputi hingga tiga dunia; jika dibiarkan saja akan berubah menjadi gangguan.

Bila dalam bait pertama kita diingatkan supaya berkomitmen melawan sifat angkara, maka bait kedua mennjelaskan bahwa sifat angkara bila dibiarkan akan makin besar dan bisa menimbulkan masalah.

Sebuah kuliah lima menit dari Solo, “Setya budya pangekese dur angkara; Angkara gung yen den umbar ambabar dadi rubeda (IwMM)

SERAT WEDHATAMA: BERILMU TIDAK HARUS “TUA”

Jaman dulu gambaran seorang profesor adalah laki-laki tua, botak, berkacamata plus pelupa saking tuanya. Sekarang ini sudah banyak profesor muda. Usianya belum mencapai limapuluh tahun, dan tidak botak. Saat itu berbahagialah orang botak, Sepanjang dia tutup mulut, bisa dianggap bicara.

Demikian pula gambaran orang berilmu harus kelas atas dan kaya sebenarnya dari dulu mestinya sudah dihilangkan. Memang untuk bisa sekolah tinggi harus punya biaya. “Jer basuki” memang “mawa beya”. Tetapi saya banyak melihat orang tua yang ingin anaknya “jadi orang” akan mengorbankan segala-galanya supaya anak bisa sekolah. Demikian pula anak yang ulet dan punya kemauan akan membantu semampunya untuk meringankan beban orang tua.


Sri Mangkunegara IV, dalam Serat wedhatama, Pupuh Pangkur, bait ke 11, disebutkan:

Iku kaki takok-eno,
marang para sarjana kang martapi
Mring tapaking tepa tulus,
Kawawa nahen hawa,
Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu
Tan mesthi neng janma wredha
Tuwin mudha sudra kaki.

Terjemahan bebasnya kurang lebih sebagai berikut:

Coba nak, tanyakan
Kepada para sarjana yang menguasai ilmu
Kepada jejak hidup yang menjadi suri tauladan
Mampu menahan hawa napsu
Ketahuilah bahwa senyatanya ilmu
Tidak harus dikuasai orang tua
Bisa juga dikuasai orang muda atau orang miskin, nak.

Kawawa nahen hawa (mampu menahan hawa napsu) merupakan kata kunci penguasaan ilmu. Anak muda yang “taberi”, mengorbankan kesenangan hidup usia mudanya dan lebih memprioritaskan belajar sekaligus mencari sendiri biaya untuk belajar, termasuk anak yang “kawawa nahen hawa”. Buahnya dipetik kemudian.

Tigapuluh tahun lalu saya membantu mengajar di Sekolah Perawat Kesehatan, setingkat SMA. Murid-murid yang pandai selalu saya tanya: “kenapa kamu tidak masuk SMA saja, lalu mendaftar di Fakultas Kedokteran?” Pada umumnya semua menjawab: “Supaya bisa langsung kerja” (dalam pengertian orang tuanya tidak punya cukup biaya untuk melanjutkan ke Perguruan Tinggi).

Tigapuluh tahun kemudian banyak diantara mereka yang sudah meraih gelar S-2 dalam maupun luar negeri. Mereka pandai, berhasil mendapat beasiswa. Mereka semua anak orang kecil yang tidak kaya. Saat ini umur belum mencapai limapuluh tahun.

Intinya, penguasaan ilmu itu “Tan mesthi ing janma wredha” bisa pada kaum “mudha tuwin sudra” sepanjang “kawawa nahan hawa” (IwMM)

SERAT WEDHATAMA: ORANG BERILMU “SABAR DAN TIDAK SOMBONG”

Meneladani padi yang makin berisi makin tunduk, sementara padi yang kosong tetap tengadah, demikian pula orang berilmu harus makin tunduk dalam pengertian makin tidak suka pamer, makin tidak suka membual, walaupun yang dibualkan ilmunya. Apakah “ilmu padi” masih kita pahami? Banyak diantara kita sudah tidak pernah lagi melihat beras, apalagi tanaman padi. Tahunya sudah jadi nasi di piring.

Sebagai lanjutan dari bait ke empat Pupuh Pangkur, Serat Wedhatama, bait ke lima berbunyi sebagai berikut:

Mangkono ngelmu kang nyata,
Sanyatane mung weh reseping ati,
Bungah ingaran cubluk,
Sukeng tyas yen denina,
Nora kaya si punggung anggung gumrunggung
Ugungan sadina dina
Aja mangkono wong urip.

Adapun terjemahan bebasnya kurang lebih sebagai berikut:

Demikianlah ilmu yang nyata,
Senyatanya memberikan ketenangan hati,
Tetap senang dikatakan bodoh
Tetap gembira bila dihina
Tidak seperti si dungu yang selalu sombong,
Ingin dipuji setiap hari.
Janganlah seperti itu orang hidup.

Dunia akan tenteram kalau seperti ini. Dewasa ini bahkan adu ilmu dipamerkan sampai di media. Bahkan menjadi komoditi. Orang senang bisa debat, bisa menyalahkan ilmu orang dan mengatakan saya yang paling benar. Debat dilihat orang banyak, bahkan mendapat tepuk tangan. Bagi yang tepuk tangan tidak ada masalah. Pertama kita diajari tepuk tangan sejak kecil: “Ayo tepuk tangan, anak-anak” atau “Mana tepuk tangannya?” Setelah dewasa kita tahu bahwa “Keplok ora tombok”, alias tepuk tangan itu gratis, siapa tahu malah dikasih uang.

Kembali ke Serat Wedhatama, orang berilmu itu sudah mengendap. Batinnya sudah tenang dan tenteram. Jadi baik dikatakan bodoh maupun dihina, hatinya akan tetap senang. Ia akan tampil “ririh, rereh dan ruruh”, tampil sabar dan tenang, walau mungkin saja “sinamun ing samudana”. Tidak seperti si dungu yang “nggugu karsaning priyangga”, selalu sombong, hari-hari maunya dipuji. Orang yang berilmu tidak butuh pujian.



Kepada orang “ugungan sadina-dina” yang “kandhane nora kaprah” dan hanya “nggugu karsaning priyangga” inilah Sri Mangkunegara IV berpesan melalui baris terakhir bait ke empat Pupuh Pangkur dalam Serat Wedhatama: “Aja mangkono wong urip”, orang hidup jangan seperti itu (IwMM)


SERAT WEDHATAMA: YANG WARAS NGALAH

Bait ke empat Pupuh Pangkur, Serat Wedhatama ini adalah lanjutan dari bait ke tiga. Bagaimana orang yang “nggugu karepe dhewe” tadi semakin menjadi-jadi. Mungkin karena tidak ada yang memperingatkan, atau karena ia tidak mau mendengar nasihat orang lain. Tembangnya dalam bahasa yang mudah dipahami, sebagai berikut:

Si pengung nora nglegawa,
Sangsayarda deniro cacariwis,
Ngandhar-andhar angendhukur,
Kandhane nora kaprah,
saya elok alangka longkanganipun,
Si wasis waskitha ngalah,
Ngalingi marang si pingging

Terjemahan bebasnya kurang lebih sebagai berikut:

Si dungu tidak menyadari
Bahwa bualannya semakin menjadi-jadi
Bicara makin ngelantur
Bicaranya tidak masuk akal,
Makin aneh dan tidak ada putusnya
Yang pandai waspada dan mengalah
Menutupi aib si tolol

Itulah celakanya orang yang suka menuruti maunya sendiri. “Saya suwe saya ndadi”, makin lama bukannya menjadi berhati-hati, malah makin menjadi-jadi. Yang mendengar sebenarnya amat sebal, tetapi mengambil sikap “sinamun ing samudana”.

Mengapa pitutur Jawa sering mengisyaratkan “Samudana?”. Pada dua baris terakhir Sekar Pangkur ini dijelaskan: “Si wasis waskitha ngalah, Ngalingi marang si pingging” (pingging: tolol).

Yang merasa pandai dan betul-betul pandai, lebih baik mengalah. Pertama memang hanya buang-buang energi. Menang debat pun tidak ada hasilnya. Dalam tembang ini kita diminta untuk “ngalingi”, menutupi aib si tolol. Kalau kita harus bicara, maka ingat pesan “sinamun ing samudana”. Bukan lamis, karena lamis adalah “manis di mulut buruk di hati” sementara “samudana” adalah “baik di mulut, baik di hati”, karena kita ingin menutupi aib orang, bukan menjatuhkannya.


Dalam bahasa yang lebih sederhana: Buat apa meladeni orang seperti itu. “Menang ora kondang”, kita menang pun tidak akan tenar. Dalam bahasa yang lebih populer: “Yang waras, ngalah”. (IwMM)


SERAT WEDHATAMA: JANGAN MENURUTI KEMAUAN SENDIRI

Serat Wedhatama, Pupuh Pangkur, bait ke tiga di bawah ini adalah lanjutan dari bait ke dua (baca posting Serat Wedhatama: Biar tua harus tetap belajar). Pesan yang disampaikan sebenarnya lebih bersifat umum, tidak hanya kepada orang “tua” melainkan kepada semua orang. Hanya saja karena pada Pupuh sebelumnya disebutkan perilaku yang “gonyak-ganyuk nglelingsemi” kemudian pada pupuh ke tiga ini diawali dengan “Nggugu karsaning priyangga” (menuruti kemauan sendiri) saya berpendapat bahwa pesan kepada orang “tua” lebih berat bobotnya daripada pesan kepada orang “muda”. Lengkapnya sebagai berikut:

Nggugu karsaning priyangga,
Nora nganggo peparah lamun angling,
Lumuh ing ngaran balilu,
Uger guru aleman,
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu
Sinamun ing samudana,
Sesadon ingadu manis

Terjemahannya saya bagi dua. Yang pertama adalah baris pertama sampai dengan ke empat tentang menuruti kemuan sendiri, atau bahasa Jawa populernya adalah “Nggugu karepe dhewe”:

(Priyangga: diri; Lamun: sewaktu, pada saat; Parah: pakai dipikir; Angling: bicara). Terjemahan bebasnya sebagai berikut:

Menuruti kemauan sendiri
Bila berbicara tanpa dipertimbangkan
Tetapi tidak mau dianggap bodoh,
Maunya dipuji-puji

Jadi pituturnya: Janganlah kita “gonyak-ganyuk” menuruti kemauan sendiri. Kalau ngomong “mbok ya” jangan asal bunyi. Sudah asal ngomong, dibilang bodoh tidak mau,maunya malah disanjung-sanjung. Pitutur ini rasanya bukan untuk orang kecil. Mana ada orang kecil, berani “gonyak-ganyuk”.



Tiga baris terakhir Pupuh Pangkur bait ke tiga Serat Wedhatama memberi penegasan kita harus bagaimana. Terjemahannya sebagai berikut:

Tetapi manusia yang sudah waspada terhadap situasi
Disamarkan dengan “samudana” (bicara baik dengan wajah manis)
Prasangkanya selalu baik.

Menghadapi orang yang “maunya sendiri” tidak mau ditentang, suka dipuji hendaknya kita tetap berkepala dingin. Apalagi pada bait ke dua (posting sebelum ini) disebutkan “samangsane pesamuan (dalam pertemuan). Tetaplah kita berkata baik dengan wajah tetap manis “sinamun ing samudana, sesadon ingadu manis”. Tidak ada ruginya bagi kita. (IwMM)

CATATAN:
Samudana “bukan” lamis. Memang sama-sama lain di mulut lain di hati. Bedanya, orang lamis bicaranya baik tapi menyembunyikan maksud tidak baik. Sedangkan “Samudana” kita bicara tetap baik walau hati tidak senang atau tidak setuju. Mengapa? Baca posting setelah ini: Serat Wedhatama: Yang Waras Ngalah” (IwM)

SERAT WEDHATAMA: BIAR TUA HARUS TETAP BELAJAR

Anak muda kadang-kadang merasa sebal dengan orang “tua” yang banyak memberi nasihat. Sementara orang “tua” sering merasa lebih pengalaman sehingga sering mencela sekaligus menasihati orang yang lebih muda. Kemudian orang muda merasa nasihat yang disampaikan sudah ketinggalan jaman. Memang benar bahwa apa yang diceriterakan adalah pengalaman masa lalu di tempat yang berbeda, pada waktu yang berbeda pula terhadap orang yang juga berbeda.

Menjadi orang “tua” apalagi jaman sekarang memang harus lebih hati-hati. Anak muda sekarang lebih kritis, pengetahuan bisa jadi memang lebih luas. Satu-satunya yang kalah adalah “pengalaman”. Bila pada jaman dulu “Kebo Nusu Gudel” (baca posting tentang ini) seolah-olah “aib” bagi orang tua, pada jaman sekarang harus dipertimbangkan lagi tingkat keaibannya.

Sri Mangkunagara IV, dalam Serat Wedhatama, Pupuh Pangkur, bait ke dua disebutkan:

Jinejer neng Wedatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi
Mangka nadyan tuwa pikun
Yen tan mikani rasa,
yekti sepi asepa lir sepah, samun,
Samangsane pasamuan
Gonyak-ganyuk nglilingsemi.
Terjemahannya kurang lebih sebagai berikut:

(Tan: tidak; Kemba: tidak mantap, tidak rajin; Tan kemba: berarti “rajin”; Kembeng: genangan; Budi: Nalar, pikir, watak; Wikan: tahu; Rasa: bisa diartikan “ilmu”; Sepa: hambar; Samun: sepi, kosong, kabur; Gonyak-ganyuk: tindak-tanduk yang tidak pas). Terjemahan bebas saya sebagai berikut:

Disajikan dalam Wedhatama,
Agar tidak kendor dalam muatan nalar kita
walaupun sudah tua dan pikun
jika tidak memahami ilmu
Pasti sepi, hambar seperti ampas kosong
Bila menghadiri pertemuan
Perilakunya memalukan.

Perilaku “gonyak-ganyuk” karena “serat” ini menyebutkan dalam “pasamuan” (pertemuan tentunya dikaitkan dengan “bicara”. Kemudian dalam baris ke tiga disebutkan “nadyan tuwa pikun” maka “serat” ini mengingatkan khususnya pada yang sudah tua supaya “mawas diri” dalam berbicara. Nalar harus tetap dipakai. “Budi” (ilmu) harus tetap “ngembeng” (menggenang).



Saya sendiri sudah cukup tua, “Serat” ini juga mengingatkan pada diri saya. Jangan sampai saya “gonyak-ganyuk nglilingsemi samangsa pasamuan”. Ngomong banyak kelihatannya didengarkan tetapi di belakang jadi bahan tertawaan. (IwMM).


SERAT WEDHATAMA: WIRYA, ARTA, WINASIS

 Serat Wedhatama adalah salah satu karya Sri Mangkunegara IV yang “kawentar”. Berisi ajaran luhur untuk membangun budi pekerti dan olah spiritual bagi kalangan raja-raja Mataram, tetapi diajarkan pula bagi siapapun yang berkehendak menghayatinya.


Wirya, Arta dan Winasis” dapat kita baca pada Serat Wedhatama, Pupuh Sinom, bait ke 15 sebagai berikut:

Bonggan kan tan merlokna,
Mungguh ugering ngaurip,
Uripe lan tri prakara,
Wirya arta tri winasis,
Kalamun kongsi sepi,
Saka wilangan tetelu,
Telas tilasing janma,
Aji godhong jati aking,
Temah papa papariman ngulandara.

Pengertiannya (saya bagi dalam dua bab) kurang lebih sebagai berikut:

A. Bonggan kan tan merlokna,Mungguh ugering ngaurip,Uripe lan tri prakara, Wirya arta tri winasis: Salah sendiri bagi yang tidak membutuhkan, mengenai paugeran (ketentuan) orang hidup, hidup dan tiga perkara, wirya, arta dan yang ketiga winasis.

WIRYA: Wirya adalah “keluhuran, kekuasaan”. Mata kita langsung terbelalak membaca tulisan “kekuasaan”. Orang yang luhur memang orang yang dihormati orang banyak. Orang dihormati karena keutamaannya, bukan kekuasaannya. Demikian pula orang “Kuasa”. Kuasa bukan berarti bisa melakukan apa saja, kehendaknya dituruti semua orang, dimana saja dan kapan saja ada yang melayani. Yang ini namanya sewenang-wenang.

Kekuasaan atau “power” harus digunakan sebaik-baiknya, dan “power” bukan berarti harus jadi “Kepala”. Kalau kita memegang “legitimate power” memang kita memegang kekuasaan yang sah menurut peraturan perundang-undangan. Itu amanah yang harus dijalankan sebaik-baiknya. Kalau yang kita punyai adalah “expert power” maka kita punya kompetensi di bidang ilmu pengetahuan, jangan diselewengkan ilmu kita seperti yang banyak kita lihat di filem-filem. Masih banyak lagi sumber power lain. Yang jelas korang kalau tidak punya power, mau jadi apa. Tukang tambal ban pun punya kewiryaan di bidang tambal-menambal ban.

ARTA: Dalam pengertian sekarang “arta”mempunyai arti sempit “uang”. Kalau orang Jawa mengatakan “boten gadhah arta” berarti tidak punya duwit. Demikian pula banyak Bank menggunakan kata “arta” mungkin maksudnya supaya masyarakat awam mengerti kalau butuh “uang” disitulah tempatnya. Arta adalah “harta” yang berasal dari bahasa Sansekerta berarti alat. Apapun bentuknya harta kita, baik berupa benda bergerak maupun tidak bergerak, yang bisa berbunyi maupun yang tidak bisa berbunyi.

Dalam memahami Serat Wedhatama ini jangan sekali-kali mengartikan “harta” sebagai tujuan. Disini “harta” adalah “alat” untuk mencapai tujuan. Keluarga harus punya harta supaya roda kehidupan rumahtangga lancar, anak-anak gizinya baik, sekolah sampai selesai dan menjadi orang berguna di kemudian hari. Negara sudah pasti harus punya harta. Bagaimana pembangunan bisa berjalan kalau tidak ada alat yang bernama “arta” atau “harta”.

WINASIS: Berasal dari kata “Wasis” yang berarti pandai. “Winasis” berarti orang pandai. Kita harus menjadi orang pandai. Tidak mungkin kita “wirya” kalau tidak “wasis”. Untuk menjadi “wasis” kita harus punya ilmu, dan menuntut “ilmu” itu tidak gampang.

Dalam pupuh Pucung masih dalam Serat Wedhatama, disebutkan: Ngelmu iku Kalakone kanthi laku; Lekase lawan kas; Tegese kas nyantosani; Setya budya pangekese dur angkara.

Pengertiannya kurang lebih sebagai berikut: Ilmu itu dapat kita peroleh melalui “laku” (Laku yang kita lakukan misalnya belajar, latihan, roleplay dan lain-lain. Cara belajar dan latihan kita tentusaja berbeda-beda sesuai ilmu apa yang kita pelajari); Dimulai dengan “kas” (Kas: akas, melaksanakan dengan giat, sungguh-sungguh, tidak nguler kambang). Maksudnya kas adalah “memberi kekuatan, kekokohan (nyantosani); Kita harus teguh dalam melawan angkara murka.

Wirya, Arta dan Winasis” sebuah pesan luhur dari leluhur. Menjadi orang “winasis” adalah bekal untuk memperoleh “kawiryan”. Jangan sampai kita mau “wirya tanpa wasir” atau “mengejaw wirya dengan arta” yang mungkin kita peroleh dari utang yang pada akhirnya harus mengembalikan. Kalau “kawiryan” gagal diperoleh padahal sudah keluar “arta” akhirnya malah gila. Dengan memiliki “kawiryan” kita bisa memperoleh “arta” karena kompetensi kita diakui. “Arta” yang kita peroleh haruslah kita gunakan untuk kepentingan umat manusia’

B. Kalamun kongsi sepi, Saka wilangan tetelu,Telas tilasing janma, Aji godhong jati aking,Temah papa papariman ngulandara: Kalau sampai kosong, Dari ketiga hal tersebut, Habislah harga sebagai manusia, Lebih berharga daun jati kering, Akhirnya menderita (papa), menjadi pengemis (papriman), dan mengembara terlunta-lunta (ngulandara)

Seperi itulah nasib orang yang tidak memiliki “wirya, arta dan winasis”, menjadi pengemis yang papa dan terlunta-lunta dalam pengembaraannya. Masih lebih “Aji godhong jati aking”. Bila kita masuk ke hutan jati pada masa musim kemarau, di bawah berserakan daun jati kering. Memang masih ada yang mengambil untuk bungkus tempe. Setelah itu kembali “kleyang kabur kanginan”. (IwMM).

 http://iwanmuljono.blogspot.com/search/label/Wedhatama

1 komentar:

  1. Serat Wedhatama (Lengkap) ~ Api Suci >>>>> Download Now

    >>>>> Download Full

    Serat Wedhatama (Lengkap) ~ Api Suci >>>>> Download LINK

    >>>>> Download Now

    Serat Wedhatama (Lengkap) ~ Api Suci >>>>> Download Full

    >>>>> Download LINK

    BalasHapus